ગુજરાતનો ઇતિહાસ લોકહ્રદયમાં લોકગીતો, રાસડા, લોકવાયકા અને લોકસાહિત્યરુપે હજારો વરસ પછી પણ ભૂલાયો નથી. પ્રજાપાલક રાજાઓ પોતાના રાજ્યની પ્રજાને પુત્રસમ માનતી અને પ્રજા ના દુખો દુર કરી સાચા અર્થમાં પ્રજાવત્સલ બન્યા છે. નગરની જનતા માટે વાવ, કૂવા, તળાવો,કિલ્લા મંદિરો, ધરમશાળાઓ વગેરે બંધાવતા,  તેના પુરાવાઓ આજે પણ પાટણની રાણકીવાવ, સહસ્ત્રલિંગતળાવ, સિધ્ધપુરનો રુદ્રમહાલય વગેરે પુરાતન અવષેશો એ સમયની ઝાંખી કરાવે છે. 

  પાટણના સહસ્ત્રલિંગતળાવ આજે તો ભગ્નઅવસ્થામાં પણ સોલંકીઓની જાહોજલાલી ની સાખ પુરે છે. તેને કાંઠે ઉભેલી બે દેરીઓ જોકે અત્યારે તો નવનિર્માણ થયેલ છે તેમાંની એક દહેરી સતિત્વની જ્વલંત ભાવના પ્રગટ કરે છે, તો બીજી દહેરી બલીદાનનો મહીમા જગતને શિખવાડે છે. 

 ગુર્જરપતિ પાટણની જનતાના પાણીના પ્રશ્ન હલ કરવા તળાવ ગળાવે છે એવા સમાચાર મળતા આજુબાજુના પરગણામાંથી હજારો શ્રમજીવીઓ ગામના પાદરે આવે તેમાં જસમા સતિ પણ આવે છે. જસમાના રુપ જોઇ મોહીત થઇ જાત જાતની લાલચો આપે. છતાં પણ પતિવ્રતા નારી લાલચોને પણ ઠોકર મારે . ગુજરધણી નેય મુંજવે, શીખ દે અને ડારે અને છેવટે કાંઇ ઉપાય  ન રહેતા શાપ દેતી પોતાના દેહને જલાવી દે પણ પોતાનું શીયળ બચાવે એ પ્રસંગ જ ઇતિહાસ અને સાહિત્ય ને ગરવો વિષય બનાવે છે.આ ઘટના ગુજરાતની જનતા અને કવિઓએ રાસડામાં કંડારી અને લોકહ્રદયમાં સંઘરી રાખી છે. 

  સહસ્ત્રલિંગ તળાવને કાંઠે બીજી ઉભેલી દેરીની કથા પણ તળાવ સાથે જ સંકળાયેલી છે. જસમાના શાપથી સહસ્ત્રલિંગ માં પાણી ટકતુ નથી જે ને કારણે તળાવ નિરર્થક થઇ ગયુ. હજારો શિવદેરીઓની વચ્ચે તળાવ કોરુ ધાકોર પડ્યુ રહ્યું. સતિ જસમા ના હ્રદયથી નિકળેલા નિહાકાથી જળ સુકાયા પછી જળાશયમાં પાણી ટકતા નથી. તળાવ ફરતા હજાર-હજાર શિવલિંગ પધરાવ્યા છે છતાં પણ સતિનો શાપ શાંત થાય એવો મારગ મળતો નથી. નગરવાસીઓ પાણી વગર કકળે, ટળવળે છે. તળાવ બંધાયાને  માથે બાર-બાર ચોમાસા ગોથા ખાઇને વયા ગ્યા, વરસાદય અનરાધાર પડેસ પણ જેના  કાંઠા આરસપાણાથી  બાંધેલા સે એવા તળાવમાં પાણીનું ટીપુંય ટકતું નથી. પાટણવાસીઓ તળાવ સામે જોય નિહાકા નાખેસે. રાજા અને પ્રજા બેય અકળાય સે.   લોકોમાં બસ એક જ ચર્ચા સંભળાય સે , અરે. . રે. . શું આ શાપનું કાંઇ નિવારણ નય હોય ??? ના... ના... હશે હશે સોલંકીમહારાજ અને મોટા-મોટા વિદ્વાનો એનો કાંક તો મારગ કાઢશે જ !!! 

  રાજા નગર ચર્ચા માં નિકળે ત્યારે પ્રજાનો કકળાટ, અસંતોષ અને રાજા પ્રત્યેની નારાજગી કાનો-કાન સાંભળી રાજા વિચાર કરે  કે આનો કંઇ ઉપાય તો ગોતવો જ પડશે !! ડાહ્યા પ્રધાને ઉપાય બતાવ્યો . મહારાજ ! પાટણના અને ગુર્જરદેશના વિદ્વાનો, પંડિતો અને જ્યોતિષિઓ તેડાવો શાપનું કાંક તો નિવારણ મળશે, શાપનું નિવારણ હોય જ નય એવું બને નય. 

  દેશના નામી-અનામી વિદ્વાનો, જ્યોતિષિઓ, પંડીતો પોથીઓ લય ભેગા થ્યા, ચર્ચાઓ જામી, શાશ્ત્રો-પુરાણોમાંથી શાપ નિવારણના ઉપાયો ગોતાણા. સર્વ વિદ્વાનો એકમત થઇ રાજે ને કીધું કે મહારાજ ઉપાય છે પણ કઠીન છે.   "શાપનુ ફળ મારી પ્રજા ન ભોગવે અને સતિના શાપ શમે, સહસ્ત્રલિંગનાં પાણી મારી પ્રજા પિવે એવા ઉપાય માટે જે કરવાનું થાશે તે હું કરીશ. " રાજાએ કીધું. 

"સહસ્ત્રલિંગ માં માણસનું રક્ત સિંચાઇ, ધરા તૃપ્ત થાય એટલે કે કોઇ માણસ પોતાના મનથી સ્વેચ્છાએ પોતાનું બલિદાન આપવા તૈયાર થાય તો શાપનું નિવારણ થાય,  ધરતી ભોગ માંગે છે". સવારે આખા પાટણ નગરમાં ઢંઢેરો પીટાણો. નગરજનો ને જાણવાની આતુરતા સ્વાભાવિક હોય કે કોણ બલિદાન આપશે પણ પોતે તૈયાર થાવાનું કોય વિચારતુ જ નથી !! 

  રાત પડે નગરમાં સાદ પડે, ઢોલ વાગે . આખું નગર પાણીના દુખની વાતુ કરે બલિદાન કોણ આપે છે એ જાણવા - સાંભળવા સવારે વહેલા જાગી તૈયાર થય જાય. દિ ઉગે દિ આથમે એમનામ સાત- સાત દિવસ ના વાણા વાય ગ્યા સે , બધા એકબીજાને પાણી ચડાવે પણ પોતે માથું દેવા તૈયાર નથી થાતા. 

   "હવે મારે જ બલિદાન આપવું પડસે" એક જુવાન એના દાદા ને કે સે.  "અરે બેટા !! કેમ તું આમ બોલસ  ?? " એક વૃધ્ધે પૂછ્યું. 

"આખા પાટણમાંથી કોય બલિદાન દેવા તૈયાર જ નથી થાતુ. કાલ સવારે મુદત ય પુરી થાશે. શું પાટણનું દુખ મટાડવા કોય નય આગળ આવે ?? . દાદા રાજમાં ખબર પોગાડો કે સહસ્ત્રલિંગની ધરાની તરસ છિપાવવા હું મારુ બલિદાન આપીશ. "

    "પણ આપણું બલિદાન ખપશે ?? 

 "પણ નો ખપે તો કેમ કોય આગળ નથ આવતું ?? " યુવાને ઉત્તર વાળ્યો. એ જુવાન એજ વિર માયાદેવ. એ રાતે આખું નગર ચિંતામાં હતું. કાલ બલિદાનનો દિ હતો, તે દિવસનું મુરત લેવાયુ તુ. પણ નગરમાંથી કોય તૈયાર થયુ જ નો'તુ. 

 માયાદેવનો વિચાર પોતાના કુટુંબ-પરિવારે જાણ્યો, બધો પરીવાર ભેગો થ્યો. સર્વની છાતી ગદ ગદ ફૂલે છે. ધન્ય ધન્ય જયકારા થ્યા. સવારે રાજમાં ખબર દેવાણા કે માયાદેવ નામનો જુવાન બલિદાન દેવા તૈયાર છે. દરબારમાં ને આખા પાટણમાં જોતજોતામાં વાત ફેલાય ગય. 

 બલિદાન માટે માયાદેવનો સ્વિકાર થયો. મુરત લેવની તૈયારી થાવા મંડી . આખુ પાટણ તળાવે ભેગુ થ્યુ. બલિદાન જોવા માનવમેરામણ ઉમટ્યો. માનવનું હૈયે હૈયુ દળાય છે. 

  સહસ્ત્રલિંગ તળાવ ની વચ્ચે એક જગ્યાએ બાજોઠ ઢળાયા. માયાદેવને પાટલે બેસાડી કપાળે કુમકુમ તિલક થયા. મંત્રોચાર કરતા કરતા વરણોદેવને આહુતીઓ અપાણી. નાનો હવન કુંડ પગટાણો. પંડીતોના શ્લોકોના ઉચ્ચારો થવા માંડ્યા. સતિના શાપને શાંત કરવા દેવીસૂક્તમના પાઠ થવા માંડ્યા. આમ વિધિ પૂરી થઇ. 

  છેલ્લે બલિદાન દેવાનુ મુરત આવ્યુ, માયાદેવનુ  પૂજન થયું માથે અક્ષત -પુષ્પો ચઢ્યાં. વધ કરનાર હાથમાં ઉઘાડી તલવારે તૈયાર ઉભો છે. નગરની જનતા પણ કાંપી ઉઠે છે. માયાદેવ બલિદાન દેવા માથું નમાવે ત્યાં મહારાજા ઉભા થય બોલ્યા: "માયદેવ !  મારા પાટણની ખાતર તું પ્રાણ આપે છે , માટે માગી લે તારા કુટુંબ માટે તું માંગે તે આપવા તૈયાર છું". 

  માયાદેવે ઉંચુ જોયું . બોલ્યા કે :"મારુ બલિદાન સ્વિકારો છો એજ મોટો ઉપકાર છે, મારે કંઇ જ માંગવાની ઇચ્છા નથી"

   માયાદેવે પોતાના પરીવાર અને સમાજને જોવા ચારે તરફ નજર કરી. પણ તેને તો એ સમયના ક્રુર હિન્દુ સમાજે અસ્પૃશ્યતાના નામે દુર-દુર ધકેલી દીધાતાં. 

  "મહારાજ : ઇશ્વરે અમને માણસ નો અવતાર આપ્યો છે, અમે પણ માનવ છીયે અને અમે પણ હિન્દુ છીયે એટલું વિચારજો. "

  "મારુ વચન છે એના માટે હું જરુર કંઇક કરીશ"પાટણપતિ માયાદેવની વ્યથા સમજી ગયા. 

  ભોગ દેવાની ઘડી આવી, તલવાર ઉંચકાણી ને માયાદેવે શાંતિથી શિર નમાવ્યું. શ્લોકો-મંત્રોની ધારા વહેવા લાગી. પાટણની સ્વાર્થી જનતાએ જયનાદો કર્યા. ઢોલ-નગારાના નાદ વચ્ચે નમેલી ગરદન ઉપર વિજળીવેગે તલવાર પડી, ધડ થી મસ્તક જુદુ થય ઉચ્છળી હવનવેદીમાં

પડ્યું. લોહીની ધારાઓ વછુટી. સહસ્ત્રલિંગતળાવની વચમાં હોમાયેલુ આ અપૂર્વ બલિદાન ભગવાન સૂર્યનારાયણ પણ થંભીને જોય રહ્યા. 

  માયાદેવે અાપેલું અપુર્વ બલિદાનથી તળાવમાં છુપાયેલા પાણી નાં શિરવાણ ફૂટ્યા .નગરની જનતા ઘેલી બની ગય. તે પછી થોડા જ દિવસોમાં આકાશમાં કાળાભમર વાદળા ચડ્યાં, મેઘ ગર્જના સાથે મુશળધાર વરસાદ તૂટી પડ્યો અને સહસ્ત્રલિંગ તળાવ છલોછલ ભરાયુ . માયાદેવના બલિદાનથી શાપમુક્ત થયેલ તળાવના પાણી સૌએ હર્ષથી પીધા અને વાપર્યા . 

  મહારાજા ગયા, પાટણ અને સહસ્ત્રલિંગ તળાવની જહોજલાલી પણ ગઇ કે આજે જેના ભગ્ન અવશેષો નજરે પડે છે. આજે હજારો વરસ પછી પણ બે દેરીઓ એક સતિત્વના પ્રતિક સમી સતિ જસમાની અને બીજી પરોપકાર માટે વિરમાયાદેવે કરેલા મહાન સમર્પણની સાખ પૂરે છે. જે જગતને બલિદાનનો મહિમા સમજાવે છે.